મીડલક્લાસ મેન્ટાલીટી

ઘડીયાળમાં બે નાં ડંકા પડયા. વાસુને આજે ઊંઘ આવતી નહોતી. વંદના અને ચૌદ વર્ષની દિકરી પીન્કી આજે જ વેકેશન માણવા વડોદરા ગયા હતાં. વાસુનો  શ્વસુરપક્ષ ખમતીધર હતો. દરેક વેકેશનમાં મા દિકરી દસેક દિવસ માટે તેમને ત્યાં અવશ્ય જતાં. વાસુને સરકારી નોકરી હતી. વીસ વર્ષની નોકરીમાં વાસુ હેડક્લાર્ક સુધી પહોંચ્યો હતો. વાસુએ તેની બાંધી આવકમાં બાપુજી જે દેવું મુકીને દુનિયા છોડી ગયા હતા તે પણ ચૂકવ્યું હતું. વંદના અને પીન્કીને આર્થિક ભીંસમાં રહેવું સ્હેજ પણ ગમતું નહોતું.  આખર તારીખમાં તો કાયમ ઘરમાં નાણાભીડ જ રહેતી, જેનો કોઈ ઉપાય નહોતો. હા એક ઉપાય જરૂર હતો... જો વાસુ બીજા સહકર્મચારીઓની જેમ ઉપલી આવક લેવા માંડે તો દર મહિને પગાર જેટલી જ બીજી આવકનો અવકાશ હતો. વાસુ જબરદસ્ત સિદ્ધાંતવાદી હતો. દેખાદેખીનાં જમાનામાં કોઈ પણ ગૃહસ્થ માટે આદર્શોને પકડીને જીવવું એટલે દોરી ઉપર ચાલી રહેલાં નટ જેવું દુષ્કર કાર્ય હોય છે ! આજે વાસુને ઊંઘ ન આવવવાનું મુખ્ય કારણ એ હતું કે સાંજે ઓફિસેથી ઘરે પરત આવતાં રસ્તામાં તેને સંકેત મળી ગયો હતો. કોલેજ જીવનનો મિત્ર સંકેત વડોદરામાં સેટલ થયો હતો. આજે કોઈક કામ માટે અમદાવાદ આવ્યો હતો. અતિ મોંઘા બ્રાન્ડેડ કપડાં. જીન્સ અને રેબેનનાં ગોગલ્સધારી સંકેતને પહેલી નજરે તો વાસુ ઓળખી જ નહોતો શક્યો.

‘કેમ વાસુ... બે દાયકામાં તો તું મને ભૂલી પણ ગયો ?’ સંકેતે હાથમાં કારની ચાવી વાળી કિચેઈન સ્ટાઈલથી ઘુમાવતાં કહ્યું હતું.

‘ઓહ... સંકેત, સોરી દોસ્ત, તારાં તો તેવર જ બદલાઈ ગયા છે પછી કઈ રીતે ઓળખી શકું ?’

‘વાસુ ચાલ સામે હેવમોરમાં બેસીએ. મારી કાર પણ ત્યાં જ પાર્ક કરેલી છે.’

બંને મિત્રો હેવમોરમાં બેઠા. વાસુ મેનુ જોવા લાગ્યો. સૌથી સસ્તો આઈસક્રીમ વેનીલા હતો.

‘સંકેત, વેનીલા મંગાવીશું. ?’

‘સંકેતે મેનુ  જોયા વગર જ વેઈટરને સૌથી મોંઘા આઈસક્રીમનો ઓર્ડર આપી દીધો.

‘વાસુ, હું ક્યારેય ભાવ જોઈને કોઈપણ વસ્તુ ખરીદતો નથી.’

‘એટલે ?’

‘એટલે એમ કે જો મોલમાં ગયો હોઉં અને કોઈ પણ બ્રાન્ડેડ શર્ટ મને પહેલી નજરે પસંદ પડી જાય પછી પ્રાઈસટેગ જોવાની જ નહિં... કારણ કે મીડલક્લાસ મેન્ટાલીટી વાળા માણસો જ પ્રાઈસટેગ જોઈને ખરીદી કરતાં હોય છે.’

વાસુને ગઈકાલનો જ પ્રસંગ યાદ આવી ગયો. પિન્કીને એક ડ્રેસ ખૂબજ પસંદ પડી ગયો હતો. વંદના પણ દિકરીને તે લઈ દેવા માટે તલપાપડ થઈ ગઈ હતી. વાસુએ પ્રાઈસટેગ જોઈને તે ડ્રેસ પરત મૂકાવી દીધો હતો અને સસ્તો ડ્રેસ અપાવ્યો હતો. સંકેતની વાત સાંભળીને વાસુ આશ્ચર્યથી તેની સામે જોઈ રહ્યો. બંને મિત્રો કોલેજમાં હતાં ત્યારે બંને સુદામાનાં રોલમાં જ હતા. કરકસરનાં ભાગ રૂપે જ બંનેએ ઘણીવાર અડધી ચા માંથી અડધી અડધી શેર કરીને સાથે પીધી હતી.

‘સંકેત, વડોદરામાં તારે બીઝનેસ હશે ખરું ને ?’

‘વાસુ, હું તો બેન્કમાં ક્લાર્ક જ છું... હા એક બીલ્ડર સાથે પાર્ટટાઈમ દસ ટકાની પાર્ટનશીપ કરી છે ખરી.. તે દ્રષ્ટીએ નોકરીની સાથે બીઝનેસ પણ કહેવાય.’

‘વાહ... સંકેત માત્ર દસ ટકામાં તું બે પાંદડે થઈ ગયો ?’ 

‘હા વાસુ, ધનવાન બનવા માટે સપના પણ મીડલક્લાસનાં ન ચાલે.’ વાસુ અહોભાવથી સંકેતને તાકી રહ્યો.

‘વાસુ, મને યાદ છે ત્યાં સુધી કોલેજ પૂરી થઈ ત્યારે તું પણ સરકારી નોકરીએ તો લાગી જ ગયો હતો.’

‘હા સંકેત,, હું તો હેડક્લાર્ક બની ગયો છું પરંતુ અમારા પગાર બેન્ક જેવા નથી.’

’વાસુ, તું જે ડીપાર્ટમેન્ટમાં નોકરી કરે છે ત્યાં જો આવડત હોય તો પગારની જરૂર જ ન પડે.’

‘હા... તારી વાત સાચી છે. ઉપલી આવકનાં ખૂબજ સ્કોપ  છે. મારી આજુબાજુ બેઠેલાં લોકો એજ કરે છે પરંતુ હું તેમાં માનતો નથી. નીતિ અને પ્રમાણિકતા મારો જીવનમંત્ર  છે.’

વાસુ, ચાલીસે પહોંચી ગયો પણ તું સુધર્યો નહિં. આ ઉમરે પૈસા પાછળ નહિં દોડે તો ક્યારે દોડીશ ? વળી તારે તો ક્યાં દોડવાનું જ છે. ટેબલ પર બેઠા બેઠા જ પૈસા બનાવવાના છે ને ? મને લાગે છે કે ઓફિસમાં તો તારી ગણતરી ‘વેદીયા’ તરીકે જ થતી હશે.’

વાસુ મનમાં જ બોલી ઉઠયો... ‘માત્ર ઓફિસમાં જ નહિં મારી પત્ની અને દિકરી પણ મને વેદીયો જ ગણે છે.’

‘વાસુ, જે માણસો મીડલક્લાસ મેન્ટાલીટી વાળાં હોય છે. તેની સાથે રહેવા વાળાં પણ દુઃખી જ હોય છે’  સંકેતે ઠાવકાઈથી કહ્યું.

વેઈટર બીલ મૂકી ગયો. સંકેતે પાંચસોની નોટ મૂકીને બાકીની રકમ ટીપ આપી દીધી. વાસુની આંખો પહોળી થઈ ગઈ. વર્ષનાં વચલે દહાડે વાસુ ફેમીલી સાથે હોટલમાં જમવા જતો ત્યારે પણ તેણે આટલી મોટી રકમ વેઈટરને ટીપમાં ક્યારેય આપી નહોતી.

‘વાસુ, ધનવાન બનવું હોય તો પહેલાં માનસિકતા બદલવી પડે.’

સંકેતથી છૂટા પડયા બાદ પણ વાસુનાં દિમાગમાંથી પેલી મિડલક્લાસ મેન્ટીલીટી વાળી વાત હટતી નહોતી.

બીજે જ દિવસે ઓફિસમાં એક પાર્ટી નું મોટું બીલ પાસ થવા માટે આવ્યું. વાસુને લાલચ થઈ, આ બીલનાં અમૂક  ટકા મોટા સાહેબને તથા અમૂક  ટકા નીચેનાં સ્ટાફને મળવાનાં જ હતાં તે વાસુ જાણતો હતો. ઓફિસમાં વાસુની છાપ નોન કરપ્ટ કર્મચારી તરીકેની હોવાથી તે બાબતે તેની હાજરીમાં તે બાબતે કોઈ વાત પણ કરતું નહિં. વાસુએ બે દિવસ સુધી તે બીલ પકડી રાખ્યું. આખરે મોટા સાહેબે તેને બોલાવ્યો.

‘મીસ્ટર વાસુ પટેલ, કપુર એન્ડ સન્સનું પેલું બીલ તાત્કાલિક પાસ કરવા માટે મારા ટેબલ પર મોકલી આપો.’

‘સાહેબ, તેનું ચેકીંગ બાકી છે.’

‘તો ઝડપથી ચેક કરો... અને હા... તેમાં કોઈ ક્વેરી કાઢવાની નથી.’ સાહેબના અવાજમા આદેશનો સૂર હતો.

‘સર, ક્વેરી ન કાઢવા માટે મને શું મળશે ?’ 

વાસુએ હિમ્મતપૂર્વક પૂછયું.

‘ઓહ... તો એમ વાત કરોને... તમને દસ હજાર મળી જશે... ઓ. કે. ?’ સાહેબે ખંધુ હસતાં હસતાં કહ્યું. વાસુ જાણતો હતો કે કપુર એન્ડ સન્સ માટે તો દસ હજાર ચણા મમરા જેવી રકમ કહેવાય પરંતુ વાસુ માટે તો ખૂબ  મોટી રકમ હતી.

વળી આ તો હજુ શરૂઆત હતી. દર મહિને આવાં ત્રણેક બીલમાં ઉપરની રકમ મળતી રહે તો સંકેતની જેમ બે પાંદડે થઈ શકાય. ક્યારેય કોઈ વસ્તુ ખરીદતી વખતે પ્રાઈસ ટેગ જોવી ન પડે.

સાંજે જ વાસુએ તે બીલ સહી કરીને સાહેબને મોકલી આપ્યું. બીજે દિવસે સવારે કપૂર એન્ડ સન્સનો માણસ આવીને વાસુને એક કવર આપી ગયો. વાસુનાં હાથ ધ્રુજ્યા પરંતુ હિમ્મત કરીને તે કવર તેણે ખીસ્સામાં મુકી દીધું. ગણતરીની ક્ષણોમાં જ બે સફારી પહેરેલાં સાહેબો વાસુની સામે ધસી આવ્યા. બંનેનાં હાથમાં તેમનાં આઈકાર્ડ હતા. ‘મીસ્ટર વાસુ પટેલ, વી આર ફોમ એટીકરપ્શન ડીપાર્ટમેન્ટ.’ બંનેએ વાસુની જડતી લઈને પૈસાનું કવર પકડી પાડયું. કવરમાં નિશાની કરેલી નોટો હતો. વાસુ ગભરાઈ ગયો. 

અચાનક કેબીનમાંથી સાહેબ બહાર આવ્યા. વાસુએ બુમ પાડીને કહ્યું ‘અમારા સાહેબની પણ તલાશી લો. મેં દસ હજાર લીધા છે તો તેમણે તો વીસ હજાર લીધા હશે.’

‘મીસ્ટર પટેલ, શું બકવાસ કરો છો ? મારી તલાશી તે લોકો લઈ શકે છે. હું તેમની સામે જ ઉભો છું.’ એટીકરપ્શનનાં અધિકારીઓ અને સાહેબનું અટ્ટહાસ્ય આખી ઓફિસમાં ગુંજી ઉઠયું.

વાસુ સફાળો પથારીમાંથી બેઠો થઈ ગયો. તેને આખા શરીરે પરસેવો વળી ગયો હતો. ભયંકર સ્વપ્ન આવીને તેને જગાડી ગયું હતું... હા જગાડી જ ગયું હતું જેથી ભવિષ્યમાં સંકેત જેવા માણસની વાતમાં આવીને તેનું મન મીડલક્લાસ મેન્ટાલીટી છોડવા માટે વિચલિત ન થાય.

દસેક દિવસ બાદ વંદના અને પિન્કી આવ્યા. બંને મા દિકરી ઉત્સાહથી બેગ ખોલીને વાસુને વસ્તુઓ બતાવવા લાગ્યા.

‘જુઓ પપ્પા, તે દિવસે તમે મને  પ્રાઈસટેગ જોઈને  ડ્રેસ નહોતો લેવા દીધો.. બિલકુલ તેવોજ ડ્રેસ મામાએ મને ગિફ્ટમાં આપ્યો.’ પિન્કી બોલી ઉઠી. વાસુનું ધ્યાન છાપાનાં જે કાગળમાં ડ્રેસ વીંટાળેલો હતો તેનાં પર પડ્યું. તે અખબારમાં સંકેતની ધરપકડનાં સમાચાર છપાયા હતાં. કોઈ બીલ્ડરને ખોટા પેપર્સ પર એકાદ કરોડ લોન અપાવવાનો કિસ્સો તેમાં છપાયો હતો. વાસુને વિચારમાં પડી ગયેલો જોઈને પિન્કી બોલી... ‘પપ્પા તમારું ધ્યાન ક્યાં છે ?’ 

વંદનાએ કટાક્ષમાં કહ્યું. ‘પિન્કી, તારા પપ્પાની તો માનસિકતા જ એવી છે કે પહેલાં ભાવ જોઈ લેવો અને ત્યાર બાદ જ વસ્તુ પસંદ કરવી.’

‘હા... વંદના પ્રાઈસટેગ જોઈને વસ્તુની પસંદગી કરવાની વૃત્તિને મીડલક્લાસ મેન્ટાલીટી કહેવામાં આવે છે. જે મને ખૂબ જ પસંદ છે.’ વાસુએ મક્કમતાથી કહ્યું. 

‘મીડલક્લાસ મેન્ટાલીટી’ બોલતી વખતે વાસુનાં ચહેરા પર છલકાતી અમીરી સાથે આત્મગૌરવનું તેજ પણ ભળ્યું હતું. વંદના અને પીન્કી વાસુને આશ્ચર્યથી તાકી રહ્યાં.